مفهوم پیری و روانشناسی سالمندان
در حال حاضر روان شناسان، به طور معمول دوران پیری را به عنوان دوره انحطاط در نظر می گیرند. اشخاص در دوره پیری با مجموعه ای از ناتوانایی های جسمی و محرومیت های اجتماعی مواجه می شوند، که می بایست با آنها کنار بیایند. در این دوران نیرومندی و سلامت جسمانی آنان کمتر می شود و از طرف دیگر همراه با بازنشسته شدن از شغل خود تا حدود زیادی درآمدشان را از دست می دهند و به مرور زمان، رابطه آنها با همسر، فامیل و دوستان کم می شود. همراه با این آسیب ها دچار افت جایگاه اجتماعی هم می شوند که ملازم پیری است و همان طور که در تحقیقات بعمل آمده احساس منفعلی از بی مصرف بودن می کنند.
خانواده ها به این نکته باید دقت داشته باشند که پیری چیزی بیشتر از مسن شدن است. امکان دارد پیری به آهستگی یا به سرعت، تدریجی یا یکباره از راه برسد. دیده شده که برخی ازافراد قدم به قدم و به زیبایی به طرف پیری گام برمی دارند و عده ای دیگر یکباره در اثر واقعه ای تلخ، خواه واقعی یا خیالی، ناگهان پیر می شوند. پیری صرفنظر از آنکه چگونه فرا می رسد، غیر قابل اجتناب و سرنوشت همه است.
به تازگی برخی از روانشناسان تلاش کرده اند تصویر خوش بینانه ای از این دوران ترسیم کنند. آنان در عین حال که برخی از مشکلات و فقدان های دوره پریی را قبول می کنند، ولی بر این باورند که سن پیری می تواند با خشنودی هم همراه باشد و مادامی که شخص با محیط خود فعالانه روبرو می شود، می تواند تجربه های تازه ای را کسب کند.
چیزی که مسلم است اینکه تحول تا آخرین سال های زندگی ادامه دارد و در صورتی که انسان در قسمت پایانی بزرگسالی شاهد تقلیل ظرفیت های بدنی خویشتن است، با این وجود همواره توانایی و میل مهار کردن محیط اطراف خود را حفظ می کند و اگر پاره ای از اشخاص را که دست داشته، از دست داده است ولی هنوز احتیاج به دوست داشتن و نیاز به محبت در وجود او بیدار است. قسمت پایانی بزرگسالی که به برکت بهبود مداوم مراقبت های پزشکی، تغذیه و محیط جسمانی به تعداد بیشتری از اشخاص فرصت می دهد تا به دهه هفتاد و حتی بیشتر قدم بگذارند، هدیه قرن بیستم است.
سن پیری
اگر از شما بخواهند سن افراد پیر را از ظاهرشان حدس بزنید، امکان اینکه دچار اشتباه شوید، زیاد است. در واقع، اغلب می گوییم که یک آدم سالمند نسبت به سنش «جوان به نظر می‌رسد» یا «پیر به نظر می‌رسد». این اظهار نظر ما بیانگر آن است که سن زمانی (تقویمی)، شاخص ناقصی برای سن کارکردی یا کفایت و عملکرد واقعی است. چون اشخاص از لحاظ زیستی با آهنگ متفاوتی پیر می شوند، متخصصان بین سالخوردگان پیر که شکننده به نظر می رسند و علایم ضعف نشان می دهند و سالخوردگان پیرجوان که از لحاظ جسمانی نسبت به سن زیادشان جوان به نظر می رسند تفاوت می گذارند.
از نظر روان شناسان شروع سن پیری در حدود ۶۵ – ۶۰ سالگی، یعنی سنی که اغلب مردم بازنشسته می شوند، البته تعیین سن خاص به عنوان شروع سن پیری قطعیت ندارد. از نظر سنی یک شخص ۶۵ ساله هنوز می تواند انتظار زندگی بیش از ۱۲ سال را داشته باشد و اگر فردی تا ۸۰ سالگی دوام آورد ممکن است بتواند انتظار زندگی ۱۰ سال دیگر را هم داشته باشد.
فرهنگ پیری
معنای پیری را عمدتا فرهنگ تبیین می کند. در فرهنگ ها زندگی و مرگ جزء چرخه حیات محسوب شده و در درون تجربه انسانی قرار می گیرند. پیری رسیدن به خردمندی و فرزانگی است. ولی در فرهنگ غرب پیری و مرگ مهار شدنی نیست و برای بسیاری از اشخاص وقوع آنها صدمه زدن به موجودیت آدمی است و در نتیجه پیر شدن پا بر لب گور گذاردن است.
در اینجا چند اسطوره در مورد پیری نقل می کنیم که چندان قابل توجه نیستند :
- پیران، فاقد بهره وری بوده و یا دیگر مولد نیستند.
- کهولت پیری اجتناب ناپذیر است.
- اشخاص پیر در مقابل تغییر، مقاومت می کنند.
نمونه های مختلف و فراوان در هر یک از این زمینه ها خلاف این افکار قالبی را نشان می دهند و سن زدگی یا ادراک منفی نسبت به شخص بزرگسال، ساخته و پرداخته مجموعه ای از رفتارها و عادات فرهنگی است. از نظر دانشمندان دسته ای از کشمکش های درونی در افراد پیر وجود دارد که ما هنگام برخورد با آن ها متوجه آن نمی شویم. ما بر بسیاری از مشکلات اجتماعی و جسمی آنها آگاهی داریم و امکان دارد با وجود اینکه افراد سالخورده کارایی ندارند، برای آنها احساس دلسوزی کنیم. ولی ما می توانیم از طریق یافتن نمونه هایی از افراد پیر که مفیدتر و پرانرژی تر هستند و بیشتر در کارهای اجتماعی شرکت دارند تصور خود را در مورد سالخوردگان تغییر دهیم.
بنابراین ارزیابی ما از پیری، همچنان براساس رفتار بیرونی آنها است و از بررسی بحران های درونی آن ها ناتوان هستیم. ما نمی توانیم درک کنیم که وقتی فرد سالمند ساکت و آرام است، احتمالا در حال دست و پنجه نرم کردن با مهمترین پرسش‌های زندگی اش است، سوال هایی مثل آیا اکنون باید با مرگ روبرو شوم؟ آیا زندگی من با معنا بوده است؟ چه چیزی زندگی را معنادار می کند؟
نحوه پیر شدن افراد برحسب فرهنگ متغیر است. در فرهنگ های ساده و سالم، طول عمر سالخوردگان به مجموعه ای از دلایل وابسته است. مقام و منزلت یک سالخورده در جامعه بالاست، فرد سالخورده با خانواده خود که برای او احترام قائلند و او را برای خود و جامعه مفید می دانند زندگی می کند. کناره گیری اجباری از فعالیت‌ها وجود ندارد و او تا هر زمان که بتواند به کار ادامه می‌دهد.
نشانه‌های بدنی پیری
رسیدن به سنین بالای زندگی نتیجه عوامل پیچیده ای است که مهمترین آنها عبارتند از:
• وضعیت ژنتیک فرد،
• وضع تغذیه،
• بهداشت و عوامل محیطی دیگر.
ولی در هر صورت رسیدن به پیری همراه با تغییرات جسمی به خصوص کاهش قدرت بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و کاهش قدرت بدنی و سرعت واکنش در برابر محرک‌هاست.
عموما تا سن ۶۵ سالگی نیازی به کاهش شدید کارهای روزانه نیست. گروهی از افراد سالمتر بالای ۶۵ سال نیز می توانند چند سال دیگر به ادامه کارهای قبلی خود بپردازند. از نظر فعالیت‌های روزمره خوردن، پوشیدن، حمام کردن، آشپزی، خرید و انجام کارهای خانه نیز بیشتر سالخوردگان تا سن ۸۰ سالگی و گاهی پس از آن نیز شخصا از عهده کارهای خود برمی آیند.
بعضی از افراد مسن نیز دچار یک بیماری مزمن یا بیشتر هستند. شایعترین این بیماریها عبارتند از:
• درد مفاصل،
• لرزش عضلانی،
• ضعف شنوایی و بیماری‌های قلبی.
در هر صورت افراد مسن بیشتر به پزشک مراجعه می کنند، در بیمارستان بستری می شوند و وقت و پول بیشتری برای مراقبت‌های بهداشتی صرف می کنند. مراجعه به دندانپزشک برای مراقبت از لثه و دندان نیز به دلیل اهمیت در امر تغذیه حایز اهمیت است. ضمنا افرادی که در مراکز نگهداری از سالمندان زندگی می کنند، که البته درصد بسیار کمی از سالخوردگان را تشکیل می دهند، احتیاج به مراقبت های پزشکی و روانی بیشتری دارند. در هر صورت میزان سلامتی فرد در دوره پیری وابسته به سبک زندگی، تغذیه، خواب، ورزش، استفاده یا عدم استفاده از سیگار و الکل و رفتار جنسی است.
همچنین پیری همانند بلوغ با تغییراتی در اندام‌ها شکل ظاهری آنها و نیز تغییراتی مربوط به تغذیه بافت‌ها مشخص می گردد. آشکارترین تغییرات در این سطح بی شک تغییراتی است که در زمینه اعضای بیرونی همچون پوست و مو به وقوع می پیوندد.
یکی دیگر از تغییرات جسمی دوره پیری حساسیت در مقابل سرما و گرما است و بدن فرد نمی تواند در مقابل آنها به سرعت خود را سازگار کند. مقدار خواب نیز در این دوره کاهش می یابد. از سوی دیگر چین وچروک های بدن به دلیل کم شدن چربی و لاغر شدن عضلات زیر پوست بیشتر می‌شود. سایر تغییرات آشکار، نظیر کم شدن و نازک شدن و سفید شدن موی سر و رویش مو در چانه زنان و گوش مردان را همه مشاهده کرده اند. همچنین پهنا و وزن بدن کمتر، قد کوتاهتر و استخوان ها لاغرتر و بدن خمیده تر می شود.
به علاوه با افزایش سن، ظرفیت ذخیره اندام‌ها کاهش می یابد و فرد نمی تواند در برابر مشکلات به قدر کافی مقاومت کند و به ناچار باید فعالیت‌های خود را کمتر کند و به این ترتیب وابستگی های او به دیگران بیشتر می شود. البته از میان اندام های بدن سلامت مغز دیرتر از همه کاهش می یابد. به طوری که مغز یک فرد سالخورده سالم خیلی شبیه به مغز یک فرد جوان سالم است و کارکردهای گذشته خود را حفظ می‌کند.
پیری، مرحله پیشرفته زندگی است و مردان و زنان سالخورده ای که خوب زندگی کرده، فرزندان شایسته تربیت کرده و در تولید و خدمات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی آثار مثبتی از خود به جای گذاشته اند، شایسته بیشترین احترام و حمایت هستند و هرگز نباید آنان را از بسیاری از عرصه‌های زندگی به کنار گذاشت.